Ekonomik Krizler, Sağlık ve Sağlık Sistemleri Kuram ve Uygulama Dr. Öğr. Üyesi Ümit Çıraklı Prof. Dr. Hasan Hüseyin Yıldırım
Ekonomik Krizler, Sağlık ve Sağlık Sistemleri Kuram ve Uygulama Dr. Öğr. Üyesi Ümit ÇIRAKLI Prof. Dr. Hasan Hüseyin YILDIRIM
Mart 2019, Ankara Birinci Baskı
ii
Ümit Çıraklı ve Hasan Hüseyin Yıldırım
© 2019 ABSAM|POLMER Sertifika No: 28976 ISBN: 978-605-83677-8-4 1. Baskı, Mart 2019, Ankara Baskıya Hazırlık : ABSAM|POLMER Baskı : Göktuğ Ofset, İstanbul Cad. Sedef Sok. No:1 İskitler/Ankara 0312 341 38 08 Sertifika No: 33830 © Bu kitabın tüm hakları ABSAM Sağlık Araştırmaları Merkezi’ne aittir. ABSAM’ın izni olmaksızın kitabın tümünün veya bir kısmının elektronik veya mekanik (fotokopi, kayıt, bilgi depolama ve diğerleri) yollarla basımı, yayımı, çoğaltılması veya dağıtımı yapılamaz. Kaynak göstermek suretiyle alıntı yapılabilir. Atıf Çıraklı Ü ve Yıldırım HH. (2019). Ekonomik Krizler, Sağlık ve Sağlık Sistemleri: Kuram ve Uygulama. 1. Baskı, ABSAM Yayınları, Ankara. ABSAM Yayınları ABSAM Sağlık Araştırmaları Merkezi Dan. Arş. Eğt. Yaz. Yay. Tic. Ltd. Şti. Emek Mah. Bişkek Cad. No: 20/5, Çankaya/ANKARA M: 0 543 302 40 80 | www.absam.com.tr info@absam.com.tr | www.polmersaglik.com
Ekonomik Krizler, Sağlık ve Sağlık Sistemleri
iii
Yazarlar Hakkında Dr. Öğr. Üyesi Ümit ÇIRAKLI Ümit Çıraklı, Emirdağ/Afyonkarahisar doğumlu olup, 2007 yılında Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Sağlık İdaresi Bölümünden mezun olmuştur. Yüksek lisansını Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Sağlık Kurumları Yönetimi Anabilim Dalından 2012 yılında, doktorasını ise yine Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sağlık Yönetimi Anabilim Dalından 2017 yılında almıştır. Ümit Çıraklı Yozgat Bozok Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Sağlık Yönetimi Bölümünde Doktor Öğretim Üyesi ve aynı zamanda Bölüm Başkanı olarak çalışmaktadır. Sağlıkta Kalite ve Akreditasyon Denetçisi unvanı da bulunan Çıraklı’nın Sağlıkta Kalite ve Akreditasyon, Sağlık Ekonomisi, Sağlık Politikası, Sağlık Planlaması, Sağlık Yönetimi alanları başlıca çalışma alanlarıdır. Söz konusu alanlarda yirmiden fazla ulusal ve uluslararası yayını ve bildiri bulunmaktadır.
Prof. Dr. Hasan Hüseyin YILDIRIM Malatyalı olan Hasan Hüseyin Yıldırım, Hacettepe Üniversitesi Sağlık İdaresi Yüksekokulundan 1996 yılında dönem birincisi olarak mezun olmuştur. Aynı yıl Sağlık İdaresi Yüksekokulunda araştırma görevlisi olarak akademik hayata başlamıştır. Yüksek lisans ve doktora derecelerini Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Sağlık Kurumları Yönetimi Anabilim Dalından alan Yıldırım; British Council’ın Chevening Bursu ile London School of Economics and Political Science, LSE Health Araştırma Merkezi’nde Visiting Research Associate (2005-2006) olarak çalışmıştır. Yıldırım bu ziyaret esnasında ağırlıklı olarak; sağlık politikaları, sağlık sistemleri, sağlık ekonomisi, sağlık finansmanı ve Avrupa Birliği sağlık politikalarının Türkiye sağlık politikaları ve sistemi üzerine etkileri konularında çalışmalar yapmıştır. Yıldırım Temmuz 2017’ye kadar Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Sağlık Yönetimi Bölümünde sağlık politikaları konusunda öğretim üyesi olarak görev yapmıştır. Sağlık Bilimleri Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Sağlık Yönetimi Bölümünde sağlık politikaları öğretim üyesi olan Yıldırım aynı zamanda TÜSEB Türkiye Sağlık Politikaları Enstitüsü Başkanıdır. Ek olarak Yıldırım, Aralık 2017 itibariyle Türkiye Geleneksel ve Tamamlayıcı Tıp Enstitüsü Başkanlığını da vekaleten yürütmektedir. Dr. Yıldırım Cumhurbaşkanlığı Sağlık ve Gıda Politikaları Kuruluna bilimsel ve teknik destek de sağlamaktadır.
iv
Ümit Çıraklı ve Hasan Hüseyin Yıldırım
Yıldırım geçmişte; Hacettepe Üniversitesi İİBF Sağlık Yönetimi Bölümü Bölüm Başkan Yardımcılığı (2012-2013), ABSAM Sağlık Araştırmaları Merkezi kuruculuğu ve direktörlüğü (2013-2017), Avrupa Sağlık Yönetimi Derneği (European Health Management Association/EHMA, Belçika) Yönetim Kurulu Üyeliği (20152016), TOBB Türkiye Sağlık Kurumları Meclisi Danışmanlığı (2015-2017), Uluslararası Sağlık Araştırmaları Merkezi (International Healthcare Research Center, ABD) Danışma Kurulu Üyeliği (2013-2016) ve Sağlık-Sen Danışmanlığı (20082015) görevlerinde bulunmuştur. Ek olarak Yıldırım, TBMM’de kurulan “Sağlık Çalışanlarına Yönelik Artan Şiddet Olaylarının Araştırılarak Alınması Gereken Önlemlerin Belirlenmesi Amacıyla Kurulan Meclis Araştırması Komisyonu”nda (2012-2013) Komisyon Uzmanı sıfatı ile de görev yapmıştır. Avrupa Birliği 7. Çerçeve Programı kapsamında finanse edilen “Health PROMeTHEUS: Health Professional Mobility in European Union Study” (2009-2012) adlı uluslararası projede Türkiye’yi temsilen yer alan Yıldırım aynı zamanda, Sağlık-Sen adına yapılan “Türkiye Sağlık Okuryazarlığı Araştırması”nı gerçekleştiren ekipte ve Sağlık Bakanlığı adına kaleme alınan “Türkiye Medikal Turizmi Raporu 2013”ü ve “Türkiye Uluslararası Hasta Raporu 2015-2016”yı hazırlayan ekipte yer almıştır. 10 kitabı ve 25 kitap bölümü olan Yıldırım’ın bölüm yazarları arasında yer aldığı “Kamu Politikası: Kuram ve Uygulama” (2013, Yıldız M ve Sobacı MZ, editörler) adlı kitap, Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) 2014 Yılı Bilimsel Telif ve Çeviri Eser Ödülleri (TEÇEP) Kayda Değer Telif Eser Ödülü almıştır. Diğerlerine ek olarak; Hacettepe Öğrenci Bilim Teşvik Ödülü, İhsan Doğramacı Üstün Başarı Ödülü ve SİODER Yılın Lider Kamu Yöneticisi Ödülü sahibi olan Yıldırım’ın ilgi alanına giren konularda 130’u aşkın ulusal ve uluslararası yayını ve bildirisi bulunmaktadır. Sağlık politikaları konusunda uzmanlaşan Yıldırım’ın çalışmaları; sağlık, sağlık hizmetleri ve sağlık sistemleri ile ilgili politika, yönetim ve ekonomi konularına yoğunlaşmaktadır. Sağlık politikaları ve planlaması, sağlık sisteminin geliştirilmesi, küresel sağlık diplomasisi politikaları, sağlık turizmi politikaları, AB sağlık politikaları ve sistemleri, sağlık sigortacılığı ve ödeme sistemleri, sağlık endüstrisi politikaları, halk sağlığı politikaları, sağlık sosyolojisi, karşılaştırmalı sağlık sistemleri, sağlık reformları, sosyal politikalar, tıbbi nebevi, sağlık okuryazarlığı, sağlık ekonomisi ve sağlık yönetimi alanlarında çalışmaları bulunmaktadır.
Ekonomik Krizler, Sağlık ve Sağlık Sistemleri
v
ABSAM Hakkında ABSAM Sağlık Araştırmaları Merkezi; sağlık, sağlık hizmetleri ve sağlık sistemlerinin başta politika, yönetim ve ekonomi boyutları olmak üzere, ilgili diğer alanlarda danışmanlık, araştırma, eğitim, yazılım ve yayın faaliyetlerini entegre bir şekilde gerçekleştirmek suretiyle Ar-Ge’ye dayalı yenilikçi, özgün, yaratıcı ve kullanılabilir bilgi üreterek ve yayarak “yaşama yıllar ve yıllara yaşam katmak”, böylece toplumsal gelişmeye katkı sağlamak amacıyla faaliyet gösteren bağımsız ve tarafsız bir ArGe ve inovasyon kuruluşudur. ABSAM Kitap • Çıraklı Ü ve Yıldırım HH. (2019). Ekonomik Krizler, Sağlık ve Sağlık Sistemleri: Kuram ve Uygulama. 1. Baskı, ABSAM Yayınları, Ankara. • Konca M ve Yıldırım HH. (2017). Sağlık Sistemlerinde Mali Alan Yaratma: Kuram ve Uygulama. 1. Baskı, ABSAM, Ankara. • Yıldırım HH. (2016). Sağlık ve Siyaset® Yazıları. 1. Baskı, ABSAM, Ankara. • Yıldırım HH ve Yıldırım T. (2015). Avrupa Birliği Sağlık Politikaları ve Sağlık Sistemleri. Gözden Geçirilmiş ve Güncellenmiş 3. Baskı, ABSAM, Ankara. • Yıldırım HH. (2015). Sağlık Hizmetlerinde Tüketici Davranışları: Kuram ve Uygulama. 1. Baskı, ABSAM, Ankara. • Atasever M. (2015). Türkiye İlaç Sektörü Analizi. 1. Baskı, ABSAM, Ankara. • Özer Ö, Yıldırım HH ve Yıldırım T. (2015). Sağlık Sistemlerinde Finansal Sürdürülebilirlik: Kuram ve Uygulama. 1. Baskı, ABSAM, Ankara. • Yıldırım T ve Yıldırım HH. (editör). (2015). Avrupa Birliği’ne Üyelik Sürecinde Türkiye Sağlık Sektörü Araştırmaları. Gözden Geçirilmiş ve Güncellenmiş 3. Baskı, ABSAM, Ankara. • Yıldırım T. (2015). Avrupa Birliği, Sağlık Çalışanları ve Türkiye: Serbest Dolaşım ve Potansiyel Göç. 1. Baskı, ABSAM, Ankara. ABSAM Analiz • Yıldırım HH. (2017). Sezaryen Oranları Azaltılabilir mi? Yöntemler Ne Olmalıdır? Karşılaştırmalı Sağlık Sistemleri Perspektifiyle Bir Değerlendirme. ABSAM Analiz 2017/2, Ankara. • Yıldırım HH. (2017). Hükümet Sistemleri ve Sağlık Politikaları. ABSAM Analiz 2017/1, Ankara.
Ümit Çıraklı ve Hasan Hüseyin Yıldırım
vi • •
• • • •
Ankara HG. (2016). Türkiye’de Doğurganlığın Bölgesel Analizi. ABSAM Analiz, 2016/2, Ankara Yıldırım HH. (2016). Sağlık Turizmi ve Anadolu Nimetleri: Markalaşma Yolunda Türkiye İçin Stratejik Bir İş Modeli Önerisi. ABSAM Analiz 2016/1, Ankara. Ankara HG. (2015). Türkiye’de Çocuk Ölümlülüğü ve Doğurganlık Analizi. ABSAM Analiz, 2015/4, Ankara. Yıldırım HH. (2015). Türkiye Aile Hekimliği Modeli: Avrupa Birliği Pratiği İle Karşılaştırmalı Bir Analiz. ABSAM Analiz, 2015/3, Ankara. Yıldırım HH. (2015). Sağlık Okuryazarlığı: Türkiye Resmin Neresinde? Ne Yapmalı? ABSAM Analiz, 2015/2, Ankara. Yıldırım HH. (2015). Seçimler, Sağlık ve Siyaset: 7 Haziran 2015 Genel Seçimleri Işığında Bir Değerlendirme. ABSAM Analiz, 2015/1, Ankara. ABSAM Sağlık Araştırmaları Merkezi www.absam.com.tr
Ekonomik Krizler, Sağlık ve Sağlık Sistemleri
vii
Önsöz Bu çalışmanın amacı, Türkiye’de ekonomik krizlerin sağlık ve sağlık sistemi üzerindeki etkilerinin ortaya konulmasıdır. Çalışmada 1994, 2001 ve 2009 ekonomik krizleri ele alınmış ve bu ekonomik krizlerin sağlık ve sağlık sistemiyle ilgili ikincil veri kaynaklarından elde edilebilen 23 gösterge üzerindeki etkileri ekonometrik zaman serisi analizlerinden ARDL sınır testi yaklaşımıyla incelenmiştir. Çalışmada, sağlık göstergeleri bağımlı değişkenler olarak kullanılırken makroekonomik göstergeler (enflasyon, reel GSYH ve işsizlik) ise bağımsız değişkenler olarak modellere dâhil edilmiştrir. 1994, 2001 ve 2009 ekonomik krizleri ise kukla değişkenler olarak modellerde yer almıştır. Araştırmada elde edilen verilerin ARDL sınır testiyle analiz edilmesinde Eviews 9.5 paket programı kullanılmıştır. Yapılan analizler sonucunda, ekonomik krizlerin Türkiye’de sağlığa etkileri kapsamında, 1994 ekonomik krizinin; beş yaş altı ölüm hızı, kaba ölüm hızı, kaba intihar hızı, sebze-meyve tüketimi ve diğer sağlık personeli sayısı olmak üzere, 23 değişkenden 5’ini anlamlı bir biçimde (p<0,05), olumsuz etkilediği bulunmuştur. Diğer taraftan 1994 ekonomik krizinin önemli bir biçimde olumlu etkilediği değişken saptanmamıştır (p>0,05). 2001 ekonomik krizinin ise, 23 değişkenden bir yaş altı bebek ölüm hızı, kaba intihar hızı, sebze-meyve tüketimi, şeker tüketimi, kamu ve toplam sağlık harcamaları ve toplam yatak sayısı olmak üzere 7’sini anlamlı bir biçimde olumsuz etkilediği bulunmuştur. Bunun yanında, 2001 ekonomik krizinin anne ölüm hızı, DBT, polio ve kızamık aşılama oranları, trafik kazalarından ölüm oranı, alkol tüketimi ve Sağlık Bakanlığı bütçesi değişkenlerini ise önemli şekilde olumlu etkilediği bulunmuştur. 2009 ekonomik krizinde ise 23 değişkenin 3’ünün (şeker tüketimi, özel sağlık harcamaları ve toplam sağlık harcamaları) anlamlı biçimde (p<0,05) olumsuz etkilendiği bulgusuna ulaşılmıştır. Diğer taraftan 2009 ekonomik krizinin, bebek ölüm hızı, alkol tüketimi, sebze-meyve tüketimi ve kamu sağlık harcamaları olmak üzere 4 değişken üzerinde ise anlamlı bir biçimde (p<0,05) olumlu etkisinin olduğu tespit edilmiştir. Bu çalışmada elde edilen sonuçlardan, genel olarak krizlerin sağlığa etkilerinin değişken olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Ancak ekonomik krizlerin sağlığa etkilerinde, krizin şiddetinin, sağlıkla ilgili davranışların ne yönde gelişeceğinin ve politika tercihi kapsamında sağlık sistemine etkilerinin de önemli unsurlar oldukları değerlendirilmektedir. Türkiye’de ekonomik krizlerin sağlık üzerine olası olumsuz etkilerinin önlenebilmesi için sağlık harcamalarının kriz dönemlerinde özellikle artırılması önerilmektedir. Bunun yanında ekonomik krizlerin bazı sağlık davranışlarına olumlu etkileri fırsat olarak değerlendirilip, bu davranış değişikliklerini kalıcı hale getirecek eğitimlere bu dönemlerde ağırlık verilmesi önerilmektedir. Bir hususun altını çizmekte yarar var: Bu çalışmaya kaynaklık eden tez Nisan 2017
viii
Ümit Çıraklı ve Hasan Hüseyin Yıldırım
tarihinde tamamlanmış olup, kitapta yer alan bilgiler ve veriler bu tarih dikkate alınarak okunmalı ve değerlendirilmelidir. Kitabımızın, ilgilenen herkes için faydalı olması dileğiyle… Ümit Çıraklı ve Hasan Hüseyin Yıldırım 1. Baskı, Mart 2019, Ankara
Ekonomik Krizler, Sağlık ve Sağlık Sistemleri
ix
İçindekiler YAZARLAR HAKKINDA......................................................................................iii ABSAM HAKKINDA.............................................................................................. v ÖNSÖZ ...................................................................................................................vii İÇİNDEKİLER........................................................................................................ ix SİMGELER VE KISALTMALAR......................................................................... xvi ŞEKİLLER...........................................................................................................xviii TABLOLAR........................................................................................................... xxi GRAFİKLER........................................................................................................ xxv BÖLÜM 1 GİRİŞ ..................................................................................................................... 1 1.1. Giriş.....................................................................................................................1 BÖLÜM 2 SAĞLIK VE SAĞLIK SİSTEMLERİ: KAVRAMSAL BİR ÇERÇEVE................... 3 2.1. Giriş.....................................................................................................................3 2.2. Sağlık Kavramı...................................................................................................3 2.3. Sağlığın Belirleyicileri.......................................................................................4 2.4. Politika ve Sağlık Politikası.............................................................................10 2.5. Sağlık Sistemi...................................................................................................11 2.5.1. Sağlık Sisteminin Amaçları......................................................................................11
2.5.2. Sağlık Sisteminin Fonksiyonları..............................................................................11
2.5.2.1. Finansman...................................................................................................... 12
2.5.2.2. Sağlık Hizmetleri Sunumu............................................................................. 12
2.5.2.3. Kaynakların Sağlanması ve Örgütlenme...................................................... 13
2.5.2.4. Yönetim ve Düzenleme.................................................................................. 13
BÖLÜM 3 EKONOMİK KRİZLER: KAVRAMSAL BİR ÇERÇEVE.................................... 15 3.1. Giriş...................................................................................................................15 3.2. Ekonomi Bilimi................................................................................................15
Ümit Çıraklı ve Hasan Hüseyin Yıldırım
x
3.3. Ekonomik Kriz Olgusu...................................................................................17 3.4. Ekonomik Kriz Türleri....................................................................................18 3.4.1. Reel Sektör Krizleri...................................................................................................18
3.4.2. Finansal Krizler.........................................................................................................19
3.4.2.1. Bankacılık Krizi............................................................................................. 19 3.4.2.2. Para Krizi....................................................................................................... 20
3.4.2.3. Dış Borç Krizi................................................................................................. 21
3.4.2.4. Sistemik Finansal Kriz................................................................................... 21
3.4.2.5. Sosyo-Ekonomik Finansal Kriz..................................................................... 22
3.5. Dünyada ve Türkiye’de Yaşanan Başlıca Ekonomik Krizler........................22 3.5.1. Dünyada Yaşanan Başlıca Ekonomik Krizler........................................................22 3.5.1.1. 1929 Dünya Ekonomik Buhranı................................................................... 22
3.5.1.2. 1994 Meksika Ekonomik Krizi (Tekila Krizi)............................................... 23
3.5.1.3. Güneydoğu Asya Krizi................................................................................... 24
3.5.1.4. Brezilya Krizi.................................................................................................. 25 3.5.1.5. Arjantin Krizi................................................................................................. 25 3.5.1.6. Rusya Krizi..................................................................................................... 26
3.5.1.7. 2008 Dünya Ekonomik Krizi......................................................................... 27
3.5.2. Türkiye’de Yaşanan Başlıca Ekonomik Krizler......................................................27 3.5.2.1. 1946 Krizi....................................................................................................... 27 3.5.2.2. 1958 Krizi....................................................................................................... 27
3.5.2.3. 1982 Bankerler Krizi...................................................................................... 27
3.5.2.4. 1994 Türkiye Krizi ........................................................................................ 28
3.5.2.5. Türkiye Kasım 2000 ve Şubat 2001 Krizleri................................................. 29
3.5.2.6. 2009 Krizi....................................................................................................... 30
3.6. Ekonomik Krizleri Açıklamaya Yönelik Modeller.......................................30 3.6.1. Birinci Nesil Modeller..............................................................................................30
3.6.2. İkinci Nesil Modeller................................................................................................31
3.6.3. Üçüncü Nesil Modeller............................................................................................32
3.6.4. Dışsal Faktörlere Vurgu Yapan Modeller...............................................................32
BÖLÜM 4 EKONOMİK KRİZLER VE SAĞLIK.................................................................... 35 4.1. Giriş...................................................................................................................35 4.2. Ekonomik Krizlerin Sağlık Üzerine Etkileri: Kavramsal Modeller.............35 4.3. Ekonomik Krizlerin Sağlığa Etkileri ile İlgili Çalışmalar..............................50 4.3.1. Ekonomik Krizlerin Anne ve Bebek Sağlığı Üzerine Etkisi................................54
4.3.2. Ekonomik Krizlerin Ruhsal Hastalıklar ve İntihar Oranlarına Etkisi................57
Ekonomik Krizler, Sağlık ve Sağlık Sistemleri
xi
4.3.3. Ekonomik Krizlerin Ölüm Oranları Üzerine Etkisi.............................................63
4.3.4. Ekonomik Krizlerin Sağlık Harcamaları Üzerine Etkisi......................................70
4.3.5. Ekonomik Krizlerin Sağlık Davranışları Üzerine Etkisi......................................72
4.3.6. Ekonomik Krizlerin Sağlık Hizmeti Kullanımı Üzerine Etkisi...........................75
4.3.7. Ekonomik Krizlerin Sağlık Sigortası Üzerine Etkisi.............................................78
4.3.8. Ekonomik Krizlerin Diğer Sağlık Sonuçları Üzerine Etkisi................................78
BÖLÜM 5 EKONOMİK KRİZLERDE SAĞLIK POLİTİKASI TERCİHLERİ VE ALINAN ÖNLEMLER........................................................................................... 81 5.1. Giriş...................................................................................................................81 5.2. Sağlık Harcamalarına ve Bütçelerine Yönelik Müdahaleler........................83 5.3. Sağlığa Yapılan Sermaye Yatırımlarının İptali veya Ertelenmesi................85 5.4. Sağlık Personeli Sayısı ve Ücretlerine İlişkin Müdahaleler.........................86 5.5. Sağlık Hizmeti Hacmi ve Kapsamı ile İlgili Müdahaleler...........................87 5.6. Katkı Paylarına Yönelik Müdahaleler............................................................89 5.7. Maliyetleri Düşürmeye ve Verimliliği Artırmaya Yönelik Önlemler.........91 5.8. Sağlık Sektörü Dışındaki Diğer Önlemler....................................................92 BÖLÜM 6 EKONOMİK KRİZLER VE TÜRKİYE SAĞLIK SİSTEMİ................................. 95 6.1. Giriş...................................................................................................................95 6.2. Türkiye Sağlık Sistemi.....................................................................................95 6.2.1. Genel Bir Bakış..........................................................................................................95
6.2.2. Hizmet Sunum Sistemi.............................................................................................96
6.2.3. Türkiye Sağlık Sisteminin Finansmanı...................................................................97
6.2.4. Sağlık Hizmetlerinde Finansal Kaynak Tahsisi ve Ödeme Yöntemleri..............97
6.2.5. Sağlık Reformları......................................................................................................97
6.3. Ekonomik Krizlerin Türkiye’de Sağlık ve Sağlık Sistemi Üzerine Etkileri ile İlgili Çalışmalar.............................................................................99 BÖLÜM 7 ARAŞTIRMA: EKONOMİK KRİZLERİN SAĞLIK ÜZERİNE ETKİLERİ – TÜRKİYE ÖRNEĞİ....................................................................... 101 7.1. Giriş: Materyal ve Metod..............................................................................101 7.1.1. Araştırmanın Amacı...............................................................................................101
7.1.2. Araştırmanın Önemi..............................................................................................101
7.1.3. Araştırmanın Yöntemi............................................................................................101
7.1.4. Araştırmanın Veri Seti ve Kapsamı......................................................................105
7.1.5. Araştırmanın Hipotezleri.......................................................................................108
Ümit Çıraklı ve Hasan Hüseyin Yıldırım
xii
7.1.6. Araştırmanın Sınırlılıkları.....................................................................................112
7.1.7. Verilerin Analizi......................................................................................................112
7.2. Bulgular ve Tartışma......................................................................................113 7.2.1. Temel İstatistiki Bulgular.......................................................................................114 7.2.1.1. Türkiye’de Anne Ölüm Hızının 1974-2015 Arası Gelişimi......................... 114
7.2.1.2. Türkiye’de Bir Yaş Altı Bebek Ölüm Hızının 1974-2015 Arası Gelişimi.... 115
7.2.1.3. Türkiye’de 5 Yaş Altı Ölüm Hızının 1974-2015 Arası Gelişimi.................. 116
7.2.1.4. Türkiye’de DBT, Polio ve Kızamık Aşılama Oranlarının 1974-2015 Arası Gelişimi............................................................................................... 117
7.2.1.5. Türkiye’de Kaba Ölüm Hızının 1974-2015 Arası Gelişimi......................... 118
7.2.1.6. Türkiye’de Trafik Kazalarından Ölüm Oranının 1974-2015 Arası Gelişimi........................................................................................................ 119
7.2.1.7. Türkiye’de Kaba İntihar Hızının 1974-2015 Arası Gelişimi....................... 120
7.2.1.8. Türkiye’de Tüberküloz İnsidansının 1974-2015 Arası Gelişimi (Yüz Binde).................................................................................................. 121
7.2.1.9. Türkiye’de Toplam İç Piyasaya Sigara Satış Sayısının 1974-2015 Arası Gelişimi........................................................................................................ 122
7.2.1.10. Türkiye’de Kişi Başı Alkol Tüketiminin 1974-2015 Arası Gelişimi.......... 123
7.2.1.11. Türkiye’de Yıllık Kişi Başı Sebze-Meyve Tüketiminin 1974-2015 Arası Gelişimi............................................................................................. 124
7.2.1.12. Türkiye’de Yıllık Kişi Başı Şeker Tüketiminin 1974-2015 Arası Gelişimi...................................................................................................... 125
7.2.1.13. Türkiye’de Sağlık Harcamalarının 1974-2015 Arası Gelişimi.................. 126
7.2.1.14. Türkiye’de Sağlık Bakanlığı Bütçesinin 1974-2015 Arası Gelişimi........... 128
7.2.1.15. Türkiye’de Sağlık Personeli Sayılarının 1974-2015 Arası Gelişimi.......... 129
7.2.1.16. Türkiye’de Yataklı Sağlık Kurumu Sayısının 1974-2015 Arası Gelişimi.. 130
7.2.1.17. Türkiye’de Toplam Yatak Sayısının 1974-2015 Arası Gelişimi................. 131
7.2.1.18. Türkiye’de Reel Gayrisafi Yurt İçi Hasılanın 1974-2015 Arası Gelişimi.. 132
7.2.1.19. Türkiye’de İşsizlik Oranının 1974-2015 Arası Gelişimi............................ 133
7.2.1.20. Türkiye’de Enflasyon Oranının 1974-2015 Arası Gelişimi....................... 134
7.2.2. ARDL Sınır Testi Sonuçları....................................................................................134 7.2.2.1. Anne Ölüm Hızı: ARDL Sınır Testi Sonuçları............................................ 134
7.2.2.1.1. Birim Kök Testi Sonuçları.................................................................... 135
7.2.2.1.2. Kısıtsız Hata Düzeltme Modeli (UECM) Tahmin Sonuçları............. 136
7.2.2.1.3. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Katsayılarının Tahmin Sonuçları............................................................................................... 138
7.2.3. Bir Yaş Altı Bebek Ölüm Hızı: ARDL Sınır Testi Sonuçları..............................141 7.2.3.1. Birim Kök Testi Sonuçları............................................................................ 141
7.2.3.2. Kısıtsız Hata Düzeltme Modeli (UECM) Tahmin Sonuçları..................... 142
Ekonomik Krizler, Sağlık ve Sağlık Sistemleri
xiii
7.2.3.3. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Katsayıları Tahmin Sonuçları......... 143
7.2.4. Beş Yaş Altı Ölüm Hızı: ARDL Sınır Testi Sonuçları.........................................146
7.2.4.1. Birim Kök Testi Sonuçları............................................................................ 146
7.2.4.2. Kısıtsız Hata Düzeltme Modeli (UECM) Tahmin Sonuçları..................... 147
7.2.4.3. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Katsayıları Tahmin Sonuçları......... 148
7.2.5. DBT Aşılama Oranı: ARDL Sınır Testi Sonuçları..............................................151
7.2.5.1. Birim Kök Testi Sonuçları............................................................................ 151
7.2.5.2. Kısıtsız Hata Düzeltme Modeli (UECM) Tahmin Sonuçları..................... 151
7.2.5.3. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Katsayıları Tahmin Sonuçları......... 153
7.2.6. Polio Aşılama Oranı: ARDL Sınır Testi Sonuçları..............................................155
7.2.6.1. Birim Kök Testi Sonuçları............................................................................ 156
7.2.6.2. Kısıtsız Hata Düzeltme Modeli (UECM) Tahmin Sonuçları..................... 156
7.2.6.3. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Katsayıları Tahmin Sonuçları......... 158
7.2.7. Kızamık Aşılama Oranı: ARDL Sınır Testi Sonuçları........................................160
7.2.7.1. Birim Kök Testi Sonuçları............................................................................ 160
7.2.7.2. Kısıtsız Hata Düzeltme Modeli (UECM) Tahmin Sonuçları .................... 161
7.2.7.3. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Katsayıları Tahmin Sonuçları......... 162
7.2.8. Kaba Ölüm Hızı: ARDL Sınır Testi Sonuçları.....................................................165
7.2.8.1. Birim Kök Testi Sonuçları............................................................................ 165
7.2.8.2. Kısıtsız Hata Düzeltme Modeli (UECM) Tahmin Sonuçları..................... 166
7.2.8.3. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Katsayıları Tahmin Sonuçları......... 168
7.2.9. Trafik Kazalarından Ölüm Oranı: ARDL Sınır Testi Sonuçları........................171
7.2.9.1. Birim Kök Testi Sonuçları............................................................................ 171
7.2.9.2. Kısıtsız Hata Düzeltme Modeli (UECM) Tahmin Sonuçları..................... 172
7.2.9.3. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Katsayıları Tahmin Sonuçları......... 173
7.2.10. Kaba İntihar Hızı: ARDL Sınır Testi Sonuçları.................................................175
7.2.10.1. Birim Kök Testi Sonuçları.......................................................................... 175
7.2.10.2. Kısıtsız Hata Düzeltme Modeli (UECM) Tahmin Sonuçları................... 176
7.2.10.3. ARDL Modeli ve Uzun Dönem Katsayıları Tahmin Sonuçları............... 177
7.2.11. Tüberküloz İnsidansı: ARDL Sınır Testi Sonuçları...........................................179
7.2.11.1. Birim Kök Testi Sonuçları.......................................................................... 180
7.2.11.2. Kısıtsız Hata Düzeltme Modeli (UECM) Tahmin Sonuçları................... 180
7.2.11.3. ARDL Modeli ve Uzun Dönem Katsayıları Tahmin Sonuçları............... 181
7.2.12. Toplam İç Piyasaya Sigara Satış Sayısı: ARDL Sınır Testi Sonuçları..............183
7.2.12.1. Birim Kök Testi Sonuçları.......................................................................... 183
7.2.12.2. Kısıtsız Hata Düzeltme Modeli (UECM) Tahmin Sonuçları................... 184
7.2.12.3. ARDL Modeli ve Uzun Dönem Katsayıları Tahmin Sonuçları............... 185
7.2.13. Kişi Başı Alkol Tüketimi: ARDL Sınır Testi Sonuçları.....................................187
Ümit Çıraklı ve Hasan Hüseyin Yıldırım
xiv
7.2.13.1. Birim Kök Testi Sonuçları.......................................................................... 188
7.2.13.2. Kısıtsız Hata Düzeltme Modeli (UECM) Tahmin Sonuçları................... 188
7.2.13.3. ARDL Modeli, Uzun ve Kısa Dönem Katsayıları Tahmin Sonuçları...... 190
7.2.14. Yıllık Kişi Başı Sebze-Meyve Tüketimi: ARDL Sınır Testi Sonuçları.............192
7.2.14.1. Birim Kök Testi Sonuçları.......................................................................... 193
7.2.14.2. Kısıtsız Hata Düzeltme Modeli (UECM) Tahmin Sonuçları................... 193
7.2.14.3. ARDL Modeli, Uzun ve Kısa Dönem Katsayıları Tahmin Sonuçları...... 194
7.2.15. Yıllık Kişi Başı Şeker Tüketimi: ARDL Sınır Testi Sonuçları...........................196
7.2.15.1. Birim Kök Testi Sonuçları.......................................................................... 196
7.2.15.2. Kısıtsız Hata Düzeltme Modeli (UECM) Tahmin Sonuçları................... 197
7.2.15.3. ARDL Modeli ve Uzun Dönem Katsayıları Tahmin Sonuçları............... 198
7.2.16. Kamu Sağlık Harcamalarının Toplam Sağlık Harcamaları İçindeki Payı: ARDL Sınır Testi Sonuçları.................................................................................200
7.2.16.1. Birim Kök Testi Sonuçları.......................................................................... 200
7.2.16.2. Kısıtsız Hata Düzeltme Modeli (UECM) Tahmin Sonuçları................... 201
7.2.16.3. ARDL Modeli, Uzun ve Kısa Dönem Katsayıları Tahmin Sonuçları...... 202
7.2.17. Özel Sağlık Harcamalarının Toplam Sağlık Harcamaları İçindeki Payı: ARDL Sınır Testi Sonuçları.................................................................................206
7.2.17.1. Birim Kök Testi Sonuçları.......................................................................... 206
7.2.17.2. Kısıtsız Hata Düzeltme Modeli (UECM) Tahmin Sonuçları................... 206
7.2.17.3. ARDL Modeli, Uzun ve Kısa Dönem Katsayıları Tahmin Sonuçları...... 208
7.2.18. Toplam Sağlık Harcamalarının GSYH İçindeki Payı: ARDL Sınır Testi Sonuçları................................................................................................................210
7.2.18.1. Birim Kök Testi Sonuçları.......................................................................... 210
7.2.18.2. Kısıtsız Hata Düzeltme Modeli (UECM) Tahmin Sonuçları................... 211
7.2.18.3. ARDL Modeli, Uzun ve Kısa Dönem Katsayıları Tahmin Sonuçları...... 212
7.2.19. Sağlık Bakanlığı Bütçesi: ARDL Sınır Testi Sonuçları......................................216
7.2.19.1. Birim Kök Testi Sonuçları.......................................................................... 216
7.2.19.2. Kısıtsız Hata Düzeltme Modeli (UECM) Tahmin Sonuçları................... 216
7.2.19.3. ARDL Modeli ve Uzun Dönem Katsayıları Tahmin Sonuçları............... 218
7.2.20. Hekim Sayısı: ARDL Sınır Testi Sonuçları........................................................220
7.2.20.1. Birim Kök Testi Sonuçları.......................................................................... 220
7.2.20.2. Kısıtsız Hata Düzeltme Modeli (UECM) Tahmin Sonuçları................... 221
7.2.20.3. ARDL Modeli, Uzun ve Kısa Dönem Katsayıları Tahmin Sonuçları...... 222
7.2.21. Diğer Sağlık Personeli Sayısı: ARDL Sınır Testi Sonuçları..............................224
7.2.21.1. Birim Kök Testi Sonuçları.......................................................................... 224
7.2.21.2. Kısıtsız Hata Düzeltme Modeli (UECM) Tahmin Sonuçları................... 225
7.2.21.3. ARDL Modeli, Uzun ve Kısa Dönem Katsayıları Tahmin Sonuçları...... 226
7.2.22. Toplam Sağlık Personeli Sayısı: ARDL Sınır Testi Sonuçları...........................228
Ekonomik Krizler, Sağlık ve Sağlık Sistemleri
xv
7.2.22.1. Birim Kök Testi Sonuçları.......................................................................... 228
7.2.22.2. Kısıtsız Hata Düzeltme Modeli (UECM) Tahmin Sonuçları................... 229
7.2.22.3. ARDL Modeli, Uzun ve Kısa Dönem Katsayıları Tahmin Sonuçları...... 230
7.2.23. Yataklı Sağlık Kurumu Sayısı: ARDL Sınır Testi Sonuçları.............................232
7.2.23.1. Birim Kök Testi Sonuçları.......................................................................... 232
7.2.23.2. Kısıtsız Hata Düzeltme Modeli (UECM) Tahmin Sonuçları................... 233
7.2.23.3. ARDL Modeli, Uzun ve Kısa Dönem Katsayıları Tahmin Sonuçları...... 234
7.2.24. Toplam Yatak Sayısı: ARDL Sınır Testi Sonuçları.............................................236
7.2.24.1. Birim Kök Testi Sonuçları.......................................................................... 236
7.2.24.2. Kısıtsız Hata Düzeltme Modeli (UECM) Tahmin Sonuçları................... 237
7.2.24.3. ARDL Modeli, Uzun ve Kısa Dönem Katsayıları Tahmin Sonuçları...... 238
BÖLÜM 8 SONUÇ VE ÖNERİLER...................................................................................... 241 8.1. Giriş.................................................................................................................241 8.2. Anne ve Çocuk Sağlığı..................................................................................242 8.3. Ölümlülük Göstergeleri................................................................................243 8.4. Kaba İntihar Hızı...........................................................................................243 8.5. Tüberküloz İnsidansı.....................................................................................244 8.6. Sağlık Davranışları.........................................................................................244 8.7. Sağlık Harcamaları ve Sağlık Bütçesi...........................................................244 8.8. Sağlık Personeli, Yataklı Sağlık Kurumu ve Toplam Yatak Sayıları..........245 KAYNAKLAR...................................................................................................... 249
Ümit Çıraklı ve Hasan Hüseyin Yıldırım
xvi
Simgeler ve Kısaltmalar AB
Avrupa Birliği
AB-27
Avrupa Birliği’ne Üye 27 Devlet
ABD
Amerika Birleşik Devletleri
AEP
Acil Eylem Planı
AHA
American Hospital Association
AK PARTİ
Adalet ve Kalkınma Partisi
ARDL
Autoregressive Distributed Lag
Bağ-Kur
Esnaf Sanatkâr ve Diğer Bağımsız Çalışanların Sosyal Güvenlik Kurumu
BUMKO
Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü
CED
Council of European Dentists
DB
Dünya Bankası
DBT
Difteri, Boğmaca, Tetanoz
DPT
Devlet Planlama Teşkilatı
DSÖ
Dünya Sağlık Örgütü
DSÖ AB Bölgesi Dünya Sağlık Örgütü Avrupa Birliği Bölgesi ECDC
European Center for Disaease Prevention and Control
ECM
Error Correction Model
EPHA
European Public Health Alliance
et al.
Et alii
EUROFOUND
European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions
EUS
Erken Uyarı Sistemi
GSMH
Gayrisafi Milli Hâsıla
GSS
Genel Sağlık Sigortası
GSYH
Gayrisafi Yurt İçi Hâsıla
HOPE
European Hospital and Healthcare Federation
HTA
Health Technology Assesment
IMF
International Monetary Found
KDV
Katma Değer Vergisi
Ekonomik Krizler, Sağlık ve Sağlık Sistemleri
xvii
LSE
London School of Economics and Political Science
MBCMR
Macfarlane Burnet Centre for Medical Research
OECD
Organisation for Economic Co-operation and Development
OLS
Ordinary Least Squares
POLMER
Sağlık Politikaları Ar-Ge Merkezi
SB
Sağlık Bakanlığı
SDP
Sağlıkta Dönüşüm Programı
SGK
Sosyal Güvenlik Kurumu
SPSS
Statistical Package for the Social Sciences
SSK
Sosyal Sigortalar Kurumu
TAPDK
Tütün ve Alkol Piyasası Düzenleme Kurumu
TBMM
Türkiye Büyük Millet Meclisi
TCMB
Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası
TL
Türk Lirası
TTB
Türk Tabipler Birliği
TÜİK
Türkiye İstatistik Kurumu
UK
United Kingdom
UNCTAD
United Nations Conference on Trade and Development
UNDP
United Nations Development Programme
UNICEF
United Nations International Children’s Emergency Fund
USAID
United States Agency International Development
WB
World Bank
WFPHA
World Federation of Public Health Associations
WHO
World Health Organization
$
Amerikan Doları
xviii
Ümit Çıraklı ve Hasan Hüseyin Yıldırım
Şekiller Şekil 1. Blum’un Sağlığın Belirleyicileri Modeli............................................................. 4 Şekil 2. Lalonde’nin Sağlık Alanı Modeli........................................................................ 5 Şekil 3. Evans ve Stoddart’ın Sağlık Alanı Modeli......................................................... 6 Şekil 4. Dahlgren ve Whitehead’in Gökkuşağı Modeli................................................ 7 Şekil 5. Bruner ve Marmot’un Sağlığın Sosyal Belirleyicileri Modeli........................ 8 Şekil 6. Dünya Sağlık Örgütü’nün Sağlığın Sosyal Belirleyicileri Modeli.................. 9 Şekil 7. Yıldırım’ın Sağlık ve Siyaset İlişkisi Modeli.................................................... 10 Şekil 8. Sağlık Sisteminin Fonksiyonları....................................................................... 12 Şekil 9. Ekonomik Kriz Türleri....................................................................................... 18 Şekil 10. Musgrove’un Ekonomik Krizlerin Sağlığa Etkileri Modeli.......................... 36 Şekil 11. Hotchkiss ve Jacobalis’in Ekonomik Krizlerin Sağlık Statüsü Üzerindeki Etkisi Modeli................................................................................... 37 Şekil 12. Hotchkiss ve Jacobalis’in Ekonomik Krizlerin Sağlık Sektöründeki Taraflar Üzerine Etkisi Modeli.......................................................................... 38 Şekil 13. Waters, Saadah ve Pradhan’ın Ekonomik Krizlerin Sağlık Üzerindeki Etkisi Modeli........................................................................................................ 40 Şekil 14. Yang, Prescot ve Bae’nin Ekonomik Krizlerin Sağlık Statüsü Üzerindeki Etkisi Modeli................................................................................... 41 Şekil 15. Granados’un Ekonomik Büyümenin Sağlık Üzerindeki Etkisi Modeli..... 42 Şekil 16. Hopkins’in Ekonomik Krizlerin Sağlık Statüsü Üzerindeki Etkisi Modeli................................................................................................................... 43 Şekil 17. Wright’ın Ekonomik Krizlerin Sağlığa Etkisi Modeli................................... 44 Şekil 18. Brinkman’ın Ekonomik Krizlerin Beslenme Bozuklukları Üzerine Etkisi Modeli........................................................................................................ 45 Şekil 19. Christian’ın Ekonomik Krizlerin Beslenme Kanalları İle Bebek ve Çocuk Ölümleri Üzerine Etkisi Modeli.......................................................... 46 Şekil 20. Ruckert ve Labonte’nin Küresel Finansal Krizlerin Sağlıkta Hakkaniyete Etkisi Modeli................................................................................ 48 Şekil 21. Modrek ve Diğerlerinin Ekonomik Krizlerin Sağlığa Etkisi Modeli.......... 49
Ekonomik Krizler, Sağlık ve Sağlık Sistemleri
xix
Şekil 22. Lopez Bernal ve Diğerlerini Ekonomik Krizlerin Ruh Sağlığı ve İntihar Oranına Etkisi Modeli.......................................................................... 50 Şekil 23. Fonksiyonlarına Göre Türkiye’de Sağlık Sektöründe Yer Alan Kurum ve Kuruluşlar.......................................................................................... 96 Şekil 24. UECM CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Anne Ölüm Hızı................. 138 Şekil 25. ARDL CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Anne Ölüm Hızı.................. 140 Şekil 26. UECM CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Bir Yaş Altı Bebek Ölüm Hızı.......................................................................................................... 143 Şekil 27. ARDL CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Bir Yaş Altı Bebek Ölüm Hızı.......................................................................................................... 145 Şekil 28. UECM CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Beş Yaş Altı Ölüm Hızı...... 148 Şekil 29. ARDL CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Beş Yaş Altı Ölüm Hızı....... 150 Şekil 30. UECM CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: DBT Aşılanma Oranı........ 153 Şekil 31. ARDL CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: DBT Aşılanma Oranı.......... 155 Şekil 32. UECM CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Polio Aşılanma Oranı........ 157 Şekil 33. ARDL CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Polio Aşılanma Oranı......... 160 Şekil 34. UECM CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Kızamık Aşılanma Oranı................................................................................................................... 162 Şekil 35. ARDL CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Kızamık Aşılanma Oranı... 165 Şekil 36. UECM CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Kaba Ölüm Hızı................. 167 Şekil 37. ARDL CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Kaba Ölüm Hızı................... 170 Şekil 38. UECM CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Trafik Kazalarından Ölüm Oranı....................................................................................................... 173 Şekil 39. ARDL CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Trafik Kazalarından Ölüm Oranı....................................................................................................... 175 Şekil 40. UECM CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Kaba İntihar Hızı................ 177 Şekil 41. ARDL CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Kaba İntihar Hızı................. 179 Şekil 42. UECM CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Tüberkülöz İnsidansı......... 181 Şekil 43. ARDL CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Tüberküloz İnsidansı.......... 183 Şekil 44. UECM CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Toplam İç Piyasaya Sigara Satış Sayısı.............................................................................................. 185 Şekil 45. ARDL CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Toplam İç Piyasaya Sigara Satış Sayısı.............................................................................................. 187 Şekil 46. UECM CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Yıllık Kişi Başı Alkol Tüketimi............................................................................................................. 190 Şekil 47. ARDL CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Yıllık Kişi Başı Alkol Tüketimi............................................................................................................. 192 Şekil 48. UECM CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Yıllık Kişi Başı Sebze-Meyve Tüketimi..................................................................................... 194
xx
Ümit Çıraklı ve Hasan Hüseyin Yıldırım
Şekil 49. ARDL CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Yıllık Kişi Başı Sebze-Meyve Tüketimi..................................................................................... 196 Şekil 50. UECM CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Yıllık Kişi Başı Şeker Tüketimi............................................................................................................. 198 Şekil 51. ARDL CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Yıllık Kişi Başı Şeker Tüketimi............................................................................................................. 200 Şekil 52. UECM CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Kamu Sağlık Harcamalarının Toplam Sağlık Harcamaları İçindeki Payı....................... 202 Şekil 53. ARDL CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Kamu Sağlık Harcamalarının Toplam Sağlık Harcamaları İçindeki Payı....................... 205 Şekil 54. UECM CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Özel Sağlık Harcamalarının Toplam Sağlık Harcamaları İçindeki Payı....................... 208 Şekil 55. ARDL CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Özel Sağlık Harcamalarının Toplam Sağlık Harcamaları İçindeki Payı....................... 209 Şekil 56. UECM CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Toplam Sağlık Harcamalarının GSYH İçindeki Payı............................................................ 212 Şekil 57. ARDL CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Toplam Sağlık Harcamalarının GSYH İçindeki Payı............................................................ 215 Şekil 58. UECM CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Sağlık Bakanlığı Bütçesi................................................................................................................. 218 Şekil 59. ARDL CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Sağlık Bakanlığı Bütçesi................................................................................................................. 220 Şekil 60. UECM CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Hekim Sayısı....................... 222 Şekil 61. ARDL CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Hekim Sayısı......................... 224 Şekil 62. UECM CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Diğer Sağlık Personeli Sayısı.................................................................................................................... 226 Şekil 63. ARDL CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Diğer Sağlık Personeli Sayısı.................................................................................................................... 228 Şekil 64. UECM CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Toplam Sağlık Personeli Sayısı.................................................................................................................... 230 Şekil 65. ARDL CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Toplam Sağlık Personeli Sayısı.................................................................................................................... 232 Şekil 66. UECM CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Yataklı Sağlık Kurumu Sayısı.................................................................................................................... 234 Şekil 67. ARDL CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Yataklı Sağlık Kurumu Sayısı.................................................................................................................... 236 Şekil 68. UECM CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Toplam Yatak Sayısı............ 238 Şekil 69. ARDL CUSUM ve CUSUM-SQ Grafikleri: Toplam Yatak Sayısı............. 240
Ekonomik Krizler, Sağlık ve Sağlık Sistemleri
xxi
Tablolar Tablo 1. Ekonomik Krizlerin Anne ve Bebek Sağlığına Etkileri İle İlgili Çalışmalar........................................................................................................... 56 Tablo 2. Ekonomik Krizin İntihar Vakaları Üzerine Etkisini İnceleyen Çalışmalar........................................................................................................... 59 Tablo 3. Ekonomik Krizin Ruhsal Hastalıklar Üzerine Etkisini İnceleyen Çalışmalar........................................................................................................... 62 Tablo 4. Ekonomik Krizin Ölüm Oranları Üzerine Etkisini İnceleyen Çalışmalar........................................................................................................... 65 Tablo 5. Ekonomik Krizin Sağlık Harcamaları Üzerine Etkisini İnceleyen Çalışmalar........................................................................................................... 71 Tablo 6. Ekonomik Krizlerin Sağlık Davranışları Üzerine Etkisini İnceleyen Çalışmalar........................................................................................................... 73 Tablo 7. Ekonomik Krizin Sağlık Hizmeti Kullanımı Üzerine Etkisini İnceleyen Çalışmalar........................................................................................................... 76 Tablo 8. Veri Seti, Kısaltmaları, Kaynakları ve Yılları............................................... 107 Tablo 9. ADF Birim Kök Testi Sonuçları: Anne Ölüm Hızı, Enflasyon, GSYH ve İşsizlik.............................................................................................. 136 Tablo 10. ARDL Sınır Testi Tahmin Sonuçları: Anne Ölüm Hızı............................. 137 Tablo 11. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Katsayıları Tahmin Sonuçları: Anne Ölüm Hızı.............................................................................................. 139 Tablo 12. ADF Birim Kök Testi Sonuçları: Bir Yaş Altı Bebek Ölüm Hızı.............. 141 Tablo 13. ARDL Sınır Testi Tahmin Sonuçları: Bir Yaş Altı Bebek Ölüm Hızı...... 143 Tablo 14. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Tahmin Sonuçları: Bir Yaş Altı Bebek Ölüm Hızı............................................................................................. 144 Tablo 15. ADF Birim Kök Testi Sonuçları: Beş Yaş Altı Ölüm Hızı......................... 147 Tablo 16. ARDL Sınır Testi Tahmin Sonuçları: Beş Yaş Altı Ölüm Hızı................. 148 Tablo 17. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Tahmin Sonuçları: Beş Yaş Altı Ölüm Hızı......................................................................................................... 149 Tablo 18. ADF Birim Kök Testi Sonuçları: DBT Aşılama Oranı.............................. 151 Tablo 19. ARDL Sınır Testi Sonuçları: DBT Aşılama Oranı...................................... 152
xxii
Ümit Çıraklı ve Hasan Hüseyin Yıldırım
Tablo 20. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Tahmin Sonuçları: DBT Aşılama Oranı........................................................................................ 154 Tablo 21. ADF Birim Kök Testi Sonuçları: Polio Aşılama Oranı.............................. 156 Tablo 22. ARDL Sınır Testi Sonuçları: Polio Aşılama Oranı..................................... 157 Tablo 23. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Tahmin Sonuçları: Polio Aşılama Oranı.................................................................................................. 159 Tablo 24. ADF Birim Kök Testi Sonuçları: Kızamık Aşılama Oranı........................ 161 Tablo 25. ARDL Sınır Testi Sonuçları: Kızamık Aşılama Oranı............................... 162 Tablo 26. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Tahmin Sonuçları: Kızamık Aşılama Oranı.................................................................................. 164 Tablo 27. ADF Birim Kök Testi Sonuçları: Kaba Ölüm Hızı..................................... 166 Tablo 28. ARDL Sınır Testi Tahmin Sonuçları: Kaba Ölüm Hızı............................. 167 Tablo 29. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Tahmin Sonuçları: Kaba Ölüm Hızı............................................................................................... 169 Tablo 30. ADF Birim Kök Testi Sonuçları: Trafik Kazalarından Ölüm Oranı....... 172 Tablo 31. ARDL Sınır Testi Tahmin Sonuçları: Trafik Kazalarından Ölüm Oranı.................................................................................................................. 173 Tablo 32. ARDL Uzun ve Kısa Dönem Tahmin Sonuçları: Trafik Kazalarından Ölüm Oranı...................................................................................................... 174 Tablo 33. ADF Birim Kök Testi Sonuçları: Kaba İntihar Hızı................................... 176 Tablo 34. ARDL Sınır Testi Tahmin Sonuçları: Kaba İntihar Hızı........................... 177 Tablo 35. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Tahmin Sonuçları: Kaba İntihar Hızı............................................................................................. 178 Tablo 36. ADF Birim Kök Testi Sonuçları: Tüberküloz İnsidansı............................. 180 Tablo 37. ARDL Sınır Testi Sonuçları: Tüberküloz İnsidansı.................................... 181 Tablo 38. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Tahmin Sonuçları: Tüberküloz İnsidansı....................................................................................... 182 Tablo 39. ADF Birim Kök Testi Sonuçları: Toplam İç Piyasaya Sigara Satış Sayısı.................................................................................................................. 184 Tablo 40. ARDL Sınır Testi Sonuçları: Toplam İç Piyasaya Sigara Satış Sayısı....... 185 Tablo 41. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Tahmin Sonuçları: Toplam İç Piyasaya Sigara Satış Sayısı............................................................................. 186 Tablo 42. ADF Birim Kök Testi Sonuçları: Kişi Başı Alkol Tüketimi....................... 188 Tablo 43. ARDL Sınır Testi Sonuçları: Kişi Başı Alkol Tüketimi.............................. 189 Tablo 44. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Tahmin Sonuçları: Kişi Başı Alkol Tüketimi................................................................................................. 191 Tablo 45. ADF Birim Kök Testi Sonuçları: Yıllık Kişi Başı Sebze-Meyve Tüketimi............................................................................................................ 193
Ekonomik Krizler, Sağlık ve Sağlık Sistemleri
xxiii
Tablo 46. ARDL Sınır Testi Sonuçları: Yıllık Kişi Başı Sebze-Meyve Tüketimi...... 194 Tablo 47. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Tahmin Sonuçları: Yıllık Kişi Başı Sebze-Meyve Tüketimi......................................................... 195 Tablo 48. ADF Birim Kök Testi Sonuçları: Yıllık Kişi Başı Şeker Tüketimi............ 197 Tablo 49. ARDL Sınır Testi Sonuçları: Yıllık Kişi Başı Şeker Tüketimi.................... 198 Tablo 50. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Sonuçları: Yıllık Kişi Başı Şeker Tüketimi............................................................................................................ 199 Tablo 51. ADF Birim Kök Testi Sonuçları: Kamu Sağlık Harcamalarının Toplam Sağlık Harcamaları İçindeki Payı................................................... 201 Tablo 52. ARDL Sınır Testi Sonuçları: Kamu Sağlık Harcamalarının Toplam Sağlık Harcamaları İçindeki Payı.................................................................. 202 Tablo 53. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Tahmin Sonuçları: Kamu Sağlık Harcamalarının Toplam Sağlık Harcamaları İçindeki Payı...................... 204 Tablo 54. ADF Birim Kök Testi Sonuçları: Özel Sağlık Harcamalarının Toplam Sağlık Harcamaları İçindeki Payı................................................... 206 Tablo 55. ARDL Sınır Testi Sonuçları: Özel Sağlık Harcamalarının Toplam Sağlık Harcamaları İçindeki Payı.................................................................. 207 Tablo 56. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Tahmin Sonuçları: Özel Sağlık Harcamalarının Toplam Sağlık Harcamaları İçindeki Payı...................... 209 Tablo 57. ADF Birim Kök Testi Sonuçları: Toplam Sağlık Harcamalarının GSYH İçindeki Payı......................................................................................... 211 Tablo 58. ARDL Sınır Testi Sonuçları: Toplam Sağlık Harcamalarının GSYH İçindeki Payı..................................................................................................... 212 Tablo 59. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Tahmin Sonuçları: Toplam Sağlık Harcamalarının GSYH İçindeki Payı............................................... 214 Tablo 60. ADF Birim Kök Testi Sonuçları: Sağlık Bakanlığı Bütçesi........................ 216 Tablo 61. ARDL Sınır Testi Sonuçları: Sağlık Bakanlığı Bütçesi............................... 217 Tablo 62. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Tahmin Sonuçları: Sağlık Bakanlığı Bütçesi............................................................................................. 219 Tablo 63. ADF Birim Kök Testi Sonuçları: Hekim Sayısı........................................... 221 Tablo 64. ARDL Sınır Testi Sonuçları: Hekim Sayısı.................................................. 222 Tablo 65. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Tahmin Sonuçları: Hekim Sayısı..................................................................................................... 223 Tablo 66. ADF Birim Kök Testi Sonuçları: Diğer Sağlık Personeli Sayısı................ 224 Tablo 67. ARDL Sınır Testi Sonuçları: Diğer Sağlık Personeli Sayısı....................... 226 Tablo 68. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Tahmin Sonuçları: Diğer Sağlık Personeli Sayısı.......................................................................... 227 Tablo 69. ADF Birim Kök Testi Sonuçları: Toplam Sağlık Personeli Sayısı............ 229
xxiv
Ümit Çıraklı ve Hasan Hüseyin Yıldırım
Tablo 70. ARDL Sınır Testi Sonuçları: Toplam Sağlık Personeli Sayısı.................... 230 Tablo 71. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Tahmin Sonuçları: Toplam Sağlık Personeli Sayısı...................................................................... 231 Tablo 72. ADF Birim Kök Testi Sonuçları: Yataklı Sağlık Kurumu Sayısı............... 233 Tablo 73. ARDL Sınır Testi Sonuçları: Yataklı Sağlık Kurumu Sayısı...................... 234 Tablo 74. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Tahmin Sonuçları: Yataklı Sağlık Kurumu Sayısı......................................................................... 235 Tablo 75. ADF Birim Kök Testi Sonuçları: Toplam Yatak Sayısı............................... 237 Tablo 76. ARDL Sınır Testi Sonuçları: Toplam Yatak Sayısı...................................... 238 Tablo 77. ARDL Modeli Uzun ve Kısa Dönem Tahmin Sonuçları: Toplam Yatak Sayısı......................................................................................... 239 Tablo 78. Hipotez Testi Sonuçları.................................................................................. 246 Tablo 79. Türkiye Ekonomik Krizlerin 23 Sağlık Sonuç Göstergesine Etkisi......... 247
Ekonomik Krizler, Sağlık ve Sağlık Sistemleri
xxv
Grafikler Grafik 1. Türkiye’de Anne Ölüm Hızının 1974-2015 Arası Seyri (Yüzbinde)....... 114 Grafik 2. Türkiye’de 1 Yaş Altı Bebek Ölüm Hızının 1974-2015 Arası Seyri (Binde).............................................................................................................. 115 Grafik 3. Türkiye’de 5 Yaş Altı Bebek Ölüm Hızı 1974-2015 Arası Seyri (Binde).............................................................................................................. 116 Grafik 4. Türkiye’de DBT, Polio ve Kızamık Aşılama Oranlarının 1974-2015 Arası Seyri (%)................................................................................................ 117 Grafik 5. Türkiye’de Kaba Ölüm Hızı 1974-2015 Arası Seyri (Binde).................... 118 Grafik 6. Trafik Kazalarından Ölüm Oranının 1974-2015 Arası Seyri (Nüfusa - Binde) ............................................................................................ 119 Grafik 7. Türkiye’de Kaba İntihar Hızının 1974-2015 Arası Seyri (Yüzbinde) ..... 120 Grafik 8. Türkiye’de Tüberküloz İnsidansının 1974-2015 Arası Seyri (Yüz Binde)...................................................................................................... 121 Grafik 9. Türkiye’de İç Piyasa Sigara Satış Sayısının 1974-2015 Arası Seyri (Binde).............................................................................................................. 122 Grafik 10. Türkiye’de Kişi Başı Alkol Tüketimi 1974-2015 Arası Seyri (Litre)........ 123 Grafik 11. Türkiye’de Yıllık Kişi Başı Sebze-Meyve Tüketiminin 1974-2015 Arası Seyri (Kg).............................................................................................. 124 Grafik 12. Türkiye’de Yıllık Kişi Başı Şeker Tüketiminin 1974-2015 Arası Seyri.... 125 Grafik 13. Türkiye’de Kamu ve Özel Sağlık Harcamalarının Toplam Sağlık Harcamaları İçindeki Paylarının 1974-2015 Arası Seyri (%).................. 126 Grafik 14. Türkiye’de Toplam Sağlık Harcamalarının GSYH İçindeki Payının 1974-2015 Arası Seyri (%)............................................................................ 127 Grafik 15. Türkiye’de Sağlık Bakanlığı Bütçesinin ve Genel Bütçe İçindeki Payının 1974-2015 Arası Seyri..................................................................... 128 Grafik 16. Türkiye’de Sağlık Personeli Sayılarının 1974-2015 Arası Seyri............... 129 Grafik 17. Türkiye’de Yataklı Sağlık Kurumu Sayısının 1974-2015 Arası Seyri...... 130 Grafik 18. Türkiye’de Toplam Yatak Sayısının 1974-2015 Arası Seyri...................... 131 Grafik 19. Türkiye’de Reel GSYH’nin 1974-2015 Arası Seyri (Milyar TL).............. 132
xxvi
Ümit Çıraklı ve Hasan Hüseyin Yıldırım
Grafik 20. Türkiye’de İşsizlik Oranının 1974-2015 Arası Seyri (%).......................... 133 Grafik 21. Türkiye’de Enflasyon Oranının 1974-2015 Arası Seyri (%)..................... 134
ISBN: 978-605-83677-8-4
www.absam.com.tr